Chronische stress kan leiden tot overgewicht

Een beetje spanning: prima. Maar te veel stress is oppassen geblazen. Volgens hormoonspecialist Liesbeth van Rossum van het Erasmus MC kan chronische stress leiden tot overgewicht en andere gezondheidsproblemen.

Stel je voor: je zit in een vliegtuig. Ineens klappen de zuurstofmaskertjes uit de plafonds, alarmen beginnen te piepen en het vliegtuig lijkt met een noodvaart te dalen. Je beseft dat het je laatste minuten kunnen zijn. Je voelt je hart bonken, ademt snel en begint flink te zweten. Dit is stress. Acute mentale stress.

,,Op zo’n moment wordt je stresssysteem geactiveerd’’, zegt hormoonspecialist en hoogleraar Liesbeth van Rossum. Het hersendeel dat je emoties verwerkt (de amygdala) stuurt een signaal naar een belangrijk regelcentrum in de hersenen: de hypothalamus. Vanuit de hersenen zal razendsnel via de zenuwbanen het stresshormoon adrenaline aangemaakt worden. Ook wordt er een signaal aan je bijnieren gegeven om extra cortisol – een ander belangrijk stresshormoon – aan te maken.

Via de bloedbaan verspreidt cortisol zich door je hele lichaam. Verder maakt je lichaam even extra suikers vrij en worden spieren meer doorbloed. ,,Handig’’, zegt Van Rossum, ,,want dit maakt je bij acute stress heel alert. Je kan beter denken doordat er meer energie en zuurstof naar de hersenen gaat. En er gaat meer energie naar de spieren.’’

Heel functioneel dus als er onverwachts een agressieve tijger achter je aankomt, maar ook als je een belangrijk examen moet doen.

Chronisch
Die mentale stress kan ook chronisch worden, bijvoorbeeld als je langdurig overladen wordt met te veel deadlines, er ontslag dreigt of het thuis een te drukke boel is. ,,De belasting in je privéleven en/of op je werk is dan hoger dan je kan dragen.’’ Maar er bestaat ook zoiets als fysieke ofwel lichamelijke stress. Denk aan chronische pijn, slaaptekort of het werken in dag- en nachtdiensten.

Wat nu als de stress langdurig blijft bestaan? ,,Dan maakt je lichaam langdurig te veel cortisol aan en kunnen de effecten van die verhoogde spiegels stresshormonen zich tegen je keren.’’ Dat cortisol stuurt het vet uit andere delen van je lichaam, bijvoorbeeld armen en benen, naar de buikstreek. ,,De omvang van je buik neemt dus toe. En laat buikvet, in tegenstelling tot het vet op onze heupen, nu net het schadelijke vet zijn.’’ Daarin worden allerlei ontstekingsachtige stofjes en hormonen gemaakt die tot tal van lichamelijke en mentale ziekten kunnen leiden. Het kan een verhoogde bloeddruk en suikerspiegels veroorzaken, maar ook botontkalking, verandering in je immuunsysteem en depressieve klachten geven. Bovendien lijkt het buikvet ook te zorgen voor de aanmaak van extra cortisol, waardoor het probleem zichzelf kan versterken.

Cortisol
Maar er is meer: hoog cortisol zorgt voor nog meer honger. Specifiek meer trek in hoogcalorische producten: snacktrek! Als je erg gestrest bent, grijp je eerder naar een reep chocolade dan een salade.

Cortisol was altijd wat lastig te meten. ,,We deden dat door bloed te prikken. Maar iemand kan ook gestresst worden door het bloedprikken zelf, dus dan meet je eigenlijk vooral dat.’’ Daarom ontwikkelde het Erasmus MC een nieuwe techniek: cortisolwaardes meten in hoofdhaar. Door een klein plukje haar af te knippen kunnen laboranten analyseren hoe hoog het cortisol in iemands lichaam de afgelopen maanden was. ,,Het is representatiever, omdat hoofdhaar met ongeveer één centimeter per maand groeit. Daardoor kun je de cortisolwaardes van maanden, soms jaren terug zelfs meten.’’

Verhoogd risico
Van Rossum vond met haar onderzoeksteam (Mesut Savas, Vincent Wester) dat mensen met obesitas gemiddeld veel hogere cortisolwaardes in hun haar hadden dan mensen met een normaal gewicht. Drieduizend kinderen van 6 jaar werden onderzocht door haar team met Erica van den Akker, Gerard Noppe en Yolanda de Rijke. Conclusie was dat de kinderen met het meeste cortisol in hun haar een bijna tienvoudig verhoogd risico hebben op het hebben van obesitas.

Kortom, chronische stress verhoogt de hoeveelheid cortisol, dat kan leiden tot snacktrek en meer buikvet en daarmee tot obesitas. Obesitas kan op haar beurt weer leiden tot slechter slapen of chronische gewrichtsklachten, waardoor het cortisol verder omhoog gaat en er meer stress ontstaat. ,,Er zijn dus zelfversterkende effecten.’’ Zo kan er een vicieuze cirkel ontstaan. ,,Tegelijkertijd weten we dat mensen met obesitas vaker gestigmatiseerd worden en gediscrimineerd op basis van hun gewicht, dat kan weer leiden tot nog meer stress.’’

Prof. dr. Liesbeth van Rossum schreef met dr. Mariëtte Boon de bestseller Vet belangrijk, feiten en fabels over voeding, vetverbranding en verborgen dikmakers. Dit artikel kwam tot stand in samenwerking met de Universiteit van Nederland.